Formizm

Formizm był to kierunek w sztuce, rozwijający się w latach 1917-1922 w Polsce. Czerpał on swoje inspiracje z twórczości ludowej (m.in. z podhalańskiego malarstwa na szkle), kubizmu, futuryzmu oraz ekspresjonizmu. Stanowił wraz z unizmem oryginalną, polską formację awangardową. Ośrodkami tego artystycznego ruchu były: Kraków, Poznań, Warszawa i Lwów. W latach 1919-21 wydano sześć numerów czasopisma pt. „Formiści”.

W 1917 roku krakowska grupa zwana „Ekspresjonistami polskimi” (na czele z Tytusem Czyżewskim oraz braćmi Andrzejem i Zbigniewem Pronaszko) stworzyła ten polski nurt w malarstwie. Odrzucili oni naturalizm, a skupili się na ekspresji wyraźnej kompozycji oraz problematyce czystej formy. Najbardziej zbliżonymi do ich sztuki byli włoscy futuryści. W 1919 roku ta grupa polskich artystów przyjęła nową nazwę – formiści. Chcieli oni stworzyć nowoczesny styl narodowy oraz nową formę dla polskiej sztuki (polski styl awangardy plastycznej). Zaczęli eksperymentować z dokonaniami zachodniej awangardy, łącząc je z rodzimą tradycją i nawiązując do m.in. rzeźb Stwosza, góralskich świątków, malarstwa na szkle czy gotyckiej sztuki cechowej.

Stanisław Ignacy Witkiewicz, Rąbanie lasu, 1921-1922

Pod wachlarzem tego nurtu tworzyło wielu znakomitych indywidualności artystycznych okresu dwudziestolecia międzywojennego. Interesowała ich przede wszystkim formalna budowa dzieła, w następnej kolejności – jego treść.

Do formistów należeli: Leon Chwistek (główny teoretyk tego kierunku), Stanisław Ignacy Witkiewicz, Andrzej Pronaszko, Zbigniew Pronaszko, Tytus Czyżewski, Jacek Mierzejewski, Jan Hrynkowski, Konrad Winkler, August Zamoyski, Tymon Niesiołowski, Mieczysław Szczuka, Romuald Kamil Witkowski, Leon Dołżycki, Henryk Gotlib, Ludwik Lilie, rzeźbiarz August Zamoyski, architekt Szymon Syrkus.

Leon Chwistek, Uczta, 1925

Dzieła tych polskich artystów posiadały budowę o silnie uproszczonych, zdeformowanych i zgeometryzowanych kształtach. Malarze zerwali z tradycyjnym przedstawianiem przestrzeni za pomocą mocnego kontrastu światłocieniowego, a także grubego konturu. Tworzyli na zasadzie autonomii działania artystycznego i nie dążyli do jedności programowej czy stylistycznej. Byli przekonani o konieczności dokonania zasadniczych zmian w zakresie kreacji malarskiej. Czerpali oni z polskiej sztuki ludowej, głównie podhalańskiej, która polegała na geometryzacji i poczuciu kompozycyjnego rytmu.

Formiści byli pionierami na drodze kolejnych polskich zjawisk awangardowych w sztuce i mieli ogromny wpływ na swoich następców.