Jacek Malczewski, Melancholia, 1890-1894

Najsłynniejszym obrazem Jacka Malczewskiego jest uważana za manifest polskiego symbolizmu – „Melancholia” (pełny tytuł: „Melancholia. Prolog. Widzenie. Wiek ostatni w Polsce”). Malczewski tworzył swój obraz w latach 1890-1894. Techniką przez niego zastosowaną był olej na płótnie. Wymiary dzieła to: 139×240 cm. „Melancholia” dostępna jest w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu.

Na obrazie Malczewskiego widać pracownię malarską. Po lewej stronie znajduje się postać skupionego przy sztalugach autora „Melancholii”. Z płótna, przy którym siedzi Jacek Malczewski niemal wypływają, wylewają się w przestrzeń hordy skłębionych postaci ludzkich z przeszłości, które mają wymiar symboliczny, alegoryczny. Wśród tego tłumu można dostrzec przedstawicieli wielu warstw społecznych symbolizujących nasze dzieje historyczne, powstańców, dzieci, kapłanów, skazańców w kajdanach, zrozpaczone kobiety, sybirskich zesłańców, kosynierów i żołnierzy napoleońskich. Postacie trzymają wiele rekwizytów, w tym m.in. książki, klepsydry, skrzypce, pędzle, ale również kosy na sztorc, strzelby, bagnety i szable. Swoimi strojami (szlacheckie kontusze, powstańcze mundury) oraz uzbrojeniem nawiązują do tragicznej historii Polski z XIX w. Każda z tych postaci przypomina o bohaterstwie i męczeństwie, narodowej niewoli i powstańczych zrywach, ale też i o letargu, w jakim pogrążył się polski naród.

Skłębiony tłum postaci historycznych wydaje się kierować do uchylonego okna, lecz tylko nieliczni docierają do parapetu. Po drugiej stronie okna widać stojącą na straży i niepozwalającą korowodowi na przeniknięcie do symbolizującej wolność przestrzeni tajemniczą postać w czerni, będącą tytułową melancholią. Może ona również oznaczać fatum, przeznaczenie.

„Melancholia” Jacka Malczewskiego to dynamiczne, choć niespójne dzieło o dwudzielnej kompozycji. Artysta skupił się na podkreśleniu ekspresji wielowątkowego przekazu. Sam tytuł wskazuje na związki z tzw. „chorobą wieku” panującą w okresie Młodej Polski, czyli z melancholią (stan apatii).

Ten obraz Malczewskiego interpretuje się jako alegoryczne przedstawienie tragicznego losu polskiego społeczeństwa w czasie niewoli. Jak wskazuje na to pełny tytuł dzieła „Melancholia. Prolog. Widzenie. Wiek ostatni w Polsce” stanowi podsumowanie końca fatalnego stulecia, które u swego schyłku nie przyniosło Polakom niczego więcej prócz beznadziejności położenia i przegranych walk o niepodległość. Artysta ukazał w swojej pracy także problem miejsca i roli artysty w społeczeństwie oraz historii. Jego pragnieniem było odrodzenie się czy jak sam mawiał „zmartwychwstanie” narodu i ojczyzny dzięki malarstwu, sztuce.

To dzieło Malczewskiego uznawane jest za manifest nie tylko polskiego symbolizmu, ale także epoki Młodej Polski. „Melancholia” oddaje również nastrój epoki „fin de siecle” (koniec wieku, koniec pewnej ery) w Polsce.

Motyw skłębionego korowodu postaci pojawił się również w innym obrazie Malczewskiego zatytułowanym „Błędne koło” oraz dramacie Wyspiańskiego – „Wesele”.